Archeologische kaart (FAMKE)

Archeologisch beleid

Archeologisch erfgoed kan zich bevinden in musea en depots, maar ligt hoofdzakelijk nog in de bodem, op de plekken waar mensen in het verleden hun sporen hebben achtergelaten. Archeologisch erfgoed bestaat niet alleen uit voorwerpen, maar ook uit de door de mens gegraven kuilen en sloten en door hen omgewoelde en opgeworpen bodemlagen. Deze sporen en voorwerpen worden samen het archeologisch bodemarchief genoemd.

In de afgelopen decennia is in Nederland steeds duidelijker geworden dat het archeologische bodemarchief in rap tempo verdwijnt. Er bleek een betere bescherming nodig. Landelijk startte begin negentiger jaren een ontwikkeling naar een betere bescherming van het bodemarchief.

Bovengenoemde ontwikkeling werd ondersteund met het Europees Verdrag van Malta, dat door Nederland in januari 1992 werd bekrachtigd. Het verdrag geeft blijk van een toegenomen bezorgdheid om het bodemarchief: Archeologische waarden dienen als onvervangbaar onderdeel van het culturele erfgoed te worden meegenomen en te worden ontzien bij de ontwikkeling en besluitvorming van ruimtelijke plannen. Dit betekent dat de archeologische resten zoveel mogelijk in de bodem bewaard moeten worden. Mocht dit niet mogelijk zijn, dan is archeologisch onderzoek nodig. Uitgangspunt hierbij is dat de verstoorder het onderzoek betaalt.

Door middel van de wijzigingswet Wet op de Archeologische Monumentenzorg is het Verdrag van Malta in 2007 in de Monumentenwet 1988 verwerkt. De verantwoordelijkheid voor de archeologie is in deze wet voor het grootste deel bij gemeenten komen te liggen. Zie voor wetsteksten de site van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed(eksterne keppeling).

FAMKE algemeen

Het zal duidelijk zijn dat een betere bescherming van het bodemarchief vraagt om een zo goed mogelijk inzicht in de verwachte ligging, verspreiding en aard van het bodemarchief. Om deze reden heeft de provincie het initiatief genomen om, zoveel mogelijk in samenwerking met het rijk en de gemeenten, het bodemarchief zo goed mogelijk in kaart te brengen. Dit gebeurt op de FAMKE: Friese Archeologische Monumentenkaart Extra. De FAMKE is in de eerste plaats gebaseerd op twee bestaande landelijke kaarten: de Archeologische Monumentenkaart (AMK) en de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW). Daarnaast houdt de FAMKE rekening met de kans dat de mogelijk aanwezige archeologische resten verstoord zijn. Aan de andere kant houdt de FAMKE ook rekening met de omvang van de bodemingreep. Dit alles bij elkaar is vertaald in provinciedekkende kaarten die aangeven hoe er het beste met het bodemarchief kan worden omgegaan.

De FAMKE bestaat uit twee advieskaarten, één voor de periode steentijd - bronstijd (300.000 - 800 v Chr), en één voor de periode ijzertijd - middeleeuwen (800 v Chr - 1500 n Chr). Voor deze indeling in twee perioden is gekozen omdat de adviezen voor mogelijke vindplaatsen uit de steentijd vaak verschillen van die voor mogelijke jongere vindplaatsen. De adviezen die voor de verschillende zones in Fryslân gegeven worden variëren van ‘streven naar behoud' tot ‘geen nader onderzoek nodig'. Deze adviezen geven aan welke vervolgstappen noodzakelijk zijn om op een verantwoorde manier om te gaan met het bodemarchief in een nieuw te maken bestemmingsplan, een bestemmingsplanwijziging, een ontgronding of een sanering. Met andere woorden: door middel van de twee advieskaarten kan worden nagegaan welke onderzoeksinspanning gevraagd wordt op een bepaalde plaats. De provincie Fryslân zal deze informatie gebruiken om de plannen die aan haar worden voorgelegd te beoordelen op de archeologische implicaties. Tevens zal de advisering worden gebruikt voor beleidsadvisering door de dienst richting het college van Gedeputeerde Staten.

Kwaliteit van de FAMKE

De FAMKE is geen statisch product: zij wordt voortdurend naar de laatste inzichten aangepast. Zo worden nieuw ontdekte archeologisch waardevolle terreinen toegevoegd en wordt de advisering na toetsing in het veld zo nodig bijgesteld. De provincie streeft ernaar om de FAMKE regelmatig te actualiseren, waardoor een steeds nauwkeuriger beeld ontstaat van de archeologische situatie. Het is daarom van belang dat u de meest recente versie gebruikt. Op deze site wordt de meest actuele versie aangeboden.  De FAMKE wordt ook in samenwerking met gemeenten doorontwikkeld. Een groot aantal gemeenten heeft inmiddels in samenwerking met de provincie een zogenaamde gemeentelijke verdiepingsslag uitgevoerd. Hierdoor wordt beter en nauwkeuriger inzicht verkregen in de aan- en afwezigheid van (verwachte) archeologische waarden in bepaalde gebieden. De adviezen zijn in een dergelijke verdiepte gemeente nauwkeuriger en de FAMKE wordt daarmee efficiënter.

De adviezen

De archeologische adviezen op de FAMKE zijn gebaseerd op onze kennis van al bekende archeologische terreinen en op zogeheten archeologische verwachtingen, die op hun beurt weer gebaseerd zijn op bronnen als de bodemkaart, veldwerk en literatuurstudie.

De adviezen bestaan uit twee delen:

• Er wordt aangegeven óf er in geval van een bodemingreep met een bepaalde oppervlakte onderzoek noodzakelijk is en;
• Zo ja, wat voor soort onderzoek dit dient te zijn. Minimumrichtlijnen voor deze onderzoeken zijn bijgevoegd. Deze richtlijnen geven een aanzet voor een Plan van Aanpak dat voor elk archeologisch onderzoek de basis vormt.

Hoe wordt de grootte van een ingreep bepaald?

Onder een ‘grootte van een ingreep' wordt verstaan de totale oppervlakte van een bestemmingswijziging ten opzichte van het vigerende bestemmingsplan. Mocht een ingreep kleiner zijn dan de oppervlakte die in de desbetreffende advieszone wordt aangegeven, dan is archeologisch onderzoek niet noodzakelijk. Bij een overschrijding van die grens is dat natuurlijk wel het geval. Met de oppervlakte van een ‘ingreep' wordt dus niet de letterlijke omvang van de verstoring van de bodem bedoeld, maar de oppervlakte waarvan de bodem door bestemmingswijziging nu of in de toekomst verstoord kan gaan worden. Met andere woorden: de grootte van de ingreep is gelijk aan oppervlakte van de eventuele verstoring die planologisch wordt mogelijk gemaakt. Bovenstaande geldt ook voor projectbesluiten. In geval van een bodemsanering of ontgronding geldt de oppervlakte van het te ontgraven gebied als de ingreep.

Conserverende bestemmingsplannen

Conserverende bestemmingsplannen zullen weinig bestemmingswijzigingen bevatten, zodat de oppervlakte van de ingreep vaak substantieel kleiner is dan het totale plan. Het is wel noodzakelijk om - indien bekend op de FAMKE- de archeologische terreinen in het plan op te nemen en een passende bestemming te geven, waarbij het behoud van archeologische waarden in de grond gewaarborgd wordt.

Agrarische bouwvlakken

Agrarische bouwvlakken die uitgebreid worden middels een wijziging ex artikel 3.6, lid 1 van de Wet ruimtelijke ordening, worden uitgezonderd van archeologisch onderzoek, tenzij er binnen de uitbreiding sprake is van bekende archeologische waarden. Deze waardevolle archeologische terreinen dienen te worden ontzien en/of nader onderzocht op behoudenswaardigheid ervan.

Meerdere advieszones in een plan

Vooral bij de grotere (bestemmings-)plannen bestaat de kans dat het plan in verschillende advieszones valt. In dat geval dient de planindiener aan de hand van de adviezen op de FAMKE per zone te bepalen of en welk soort onderzoek er moet worden uitgevoerd. Zijn er bijvoorbeeld enkele terpen of dobben in het plan aanwezig, dan dient daar een waarderend onderzoek te worden uitgevoerd, terwijl in andere gedeelten van het plan karterend onderzoek vereist kan zijn. In weer andere delen kan onderzoek in het geheel niet noodzakelijk zijn.

Wanneer het (bestemmings-)plan veel verschillende zones beslaat, is het raadzaam om een archeologisch onderzoeksbureau een onderzoeksstrategie te laten bepalen, waarbij de verschillende vragen toch beantwoord worden. Het streven is om het onderzoek in één keer uit te laten voeren, waardoor er ook maar een keer gerapporteerd hoeft te worden.

Adviezen voor de periode ijzertijd - middeleeuwen

Middeleeuwen: Streven naar behoud - wettelijk beschermde monumenten

Van deze terreinen is bekend dat zij waardevolle archeologische resten uit de periode ijzertijd en later bevatten. Deze terreinen zijn wettelijk beschermd op grond van de Monumentenwet 1988. Het is verboden zonder of in afwijking van een vergunning een beschermd monument af te breken, te verstoren, te verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen (artikel 11, lid 2a). Wanneer er plannen bestaan die het bodemarchief ter plaatse kunnen schaden (aanleg leidingen, bouwwerken, wegen e.d.) is daarom een vergunning van de Minister van Cultuur noodzakelijk, en dient bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) daartoe een aanvraag te worden gedaan. Aan de begrenzingen van beschermde monumenten op de FAMKE kunnen geen rechten worden ontleend; voor de exacte begrenzingen van de wettelijk beschermde archeologische monumenten is het verstandig de RCE(eksterne keppeling) te raadplegen.

Middeleeuwen: Streven naar behoud

Van deze terreinen is bekend dat zij waardevolle archeologische resten uit de periode bronstijd en later bevatten. In veel gevallen betreft het AMK-terreinen, maar het kunnen ook terreinen zijn die bij gemeente of provincie bekend staan als archeologisch waardevol. Vaak zijn deze gebieden in het bestemmingsplan opgenomen als ‘archeologisch waardevol gebied', met daaraan gekoppeld een aanlegvergunningstelsel. Wanneer dit nog niet het geval is, adviseren wij om dat, bijvoorbeeld wanneer een nieuw bestemmingsplan wordt opgesteld, zo spoedig mogelijk te doen. Wij raden af om in deze gebieden ingrepen te verrichten, die het bodemarchief kunnen schaden.

Soms hebben deze terreinen nu reeds een bestemming waarbij het oprichten van bouwwerken is toegestaan, zoals bijvoorbeeld een woonbestemming. In deze gevallen adviseert de provincie voor ingrepen van minder dan 50m² geen consequenties te verbinden aan de aanduiding' streven naar behoud'. Mochten er bij het realiseren van deze kleine plannen bodemvondsten worden gedaan, dan dienen die gemeld te worden bij de provinciaal archeoloog.

Middeleeuwen: Waarderend onderzoek - Terpen

Deze gebieden betreffen archeologische vindplaatsen, te weten terpen of terpzolen, die archeologische vondsten en sporen bevatten. Ook afgegraven terpen, waarvan de terpzool slechts nog rest, kunnen nog waardevolle diepere sporen bevatten, zoals waterputten en sloten. De precieze waarde en omvang van deze terpen of terpzolen is echter nog niet bekend.

De provincie beveelt aan om bij ingrepen van meer 50m² een waarderend booronderzoek te laten uitvoeren, waarbij duidelijk wordt wat de waarde van de bestaande vindplaats is. Op basis van de resultaten van het waarderend onderzoek kan het gebied eventueel bestempeld worden als ‘archeologisch waardevol', waarbij geldt dat men moet streven naar behoud ervan (zie advies ‘streven naar behoud'). De resultaten kunnen ook uitwijzen dat de voorgenomen ingreep niet bezwaarlijk is, of met welke randvoorwaarden in het plan rekening dient te worden gehouden.

Middeleeuwen: Karterend onderzoek 1 (6 boringen per hectare)

In deze gebieden kunnen zich archeologische resten bevinden uit de periode ijzertijd - middeleeuwen. De provincie beveelt aan om bij ingrepen van meer dan 500m² een karterend archeologisch onderzoek uit te laten voeren. Dit archeologisch onderzoek moet bestaan uit minimaal zes boringen per hectare, met een minimum van zes boringen per plan, waarbij duidelijk wordt of er vindplaatsen in het plangebied aanwezig zijn. De resultaten van het karterend onderzoek kunnen ook uitwijzen dat de voorgenomen ingreep niet bezwaarlijk is, of met welke randvoorwaarden in het plan rekening dient te worden gehouden. Mocht het plangebied een bebouwde kom betreffen, dan dient in de onderzoeksstrategie rekening te worden gehouden met recente verstoringen die zich kunnen hebben voorgedaan.

Worden er een of meerdere vindplaatsen worden aangetroffen, dan zal uit nader (waarderend) onderzoek moeten blijken hoe waardevol deze vindplaatsen zijn. De aard van dit waarderend (vervolg)onderzoek hangt af van het type aangetroffen vindplaats.

Middeleeuwen: Karterend onderzoek 2 (6 boringen per hectare)

In deze gebieden kunnen zich archeologische resten bevinden uit de periode ijzertijd - middeleeuwen. De provincie beveelt aan om bij ingrepen van meer dan 2500m² een karterend archeologisch onderzoek uit te laten voeren. Dit archeologisch onderzoek moet bestaan uit minimaal zes boringen per hectare, met een minimum van zes boringen per plan, waarbij duidelijk wordt of er vindplaatsen in het plangebied aanwezig zijn.
Mochten er een of meerdere vindplaatsen worden aangetroffen, dan zal uit nader (waarderend) onderzoek moeten blijken hoe waardevol deze vindplaatsen zijn. De aard van dit waarderend (vervolg)onderzoek hangt af van het type aangetroffen vindplaats. Indien de vindplaats een nieuw aangetroffen terp betreft, geldt het advies: ‘waarderend onderzoek op terpen'. De resultaten van het karterend onderzoek kunnen ook uitwijzen dat de voorgenomen ingreep niet bezwaarlijk is, of met welke randvoorwaarden in het plan rekening dient te worden gehouden. Mocht het plangebied een bebouwde kom betreffen, dan dient in de onderzoeksstrategie rekening te worden gehouden met recente verstoringen die zich kunnen hebben voorgedaan.

Middeleeuwen: Karterend onderzoek 3

In deze gebieden kunnen zich archeologische resten bevinden uit de periode ijzertijd - middeleeuwen. Het gaat hier dan met name om vroeg en vol-middeleeuwse veenontginningen. Daarbij bestaat de kans dat er zich huisterpjes uit deze tijd in het plangebied bevinden. Ook de wat oudere boerderijen kunnen archeologische sporen of resten afdekken, hoewel de veengronden eromheen al afgegraven zijn. De provincie beveelt aan om bij ingrepen van meer 5000m² een historisch en karterend onderzoek te verrichten, waarbij speciale aandacht moet worden besteed aan eventuele Romeinse sporen en/of vroeg-middeleeuwse ontginningen.

Mochten er, als gevolg van het karterend archeologisch onderzoek, een of meerdere vindplaatsen worden aangetroffen, dan zal uit nader (waarderend) onderzoek moeten blijken hoe waardevol deze vindplaatsen zijn. De aard van dit waarderend (vervolg)onderzoek hangt af van het type aangetroffen vindplaats, en de strategie van onderzoek dient te worden bepaald door het desbetreffende onderzoeksbureau. Indien de vindplaats een nieuw aangetroffen terp betreft, geldt het advies: ‘waarderend onderzoek op terpen'. De resultaten van het karterend onderzoek kunnen ook uitwijzen dat de voorgenomen ingreep niet bezwaarlijk is, of met welke randvoorwaarden in het plan rekening dient te worden gehouden. Mocht het plangebied een bebouwde kom betreffen, dan dient in de onderzoeksstrategie rekening te worden gehouden met recente verstoringen die zich kunnen hebben voorgedaan.

Middeleeuwen: Bepalen dorpskern

In de huidige versie van de FAMKE zijn AMK-terreinen die een dorpskern betreffen, en waarvan de begrenzingen nog onzeker zijn, opgenomen als symbolen. De begrenzingen van de terreinen zullen in de komende tijd in de FAMKE worden opgenomen. Het is raadzaam om, in geval van een geplande ingreep of nieuw op te stellen bestemmingsplan dat dit symbool omvat of zich in de nabijheid ervan bevindt, de precieze begrenzing van een dergelijk terrein op te vragen bij de provinciaal archeoloog. De provincie adviseert overigens in geval van deze dorpskernen overeenkomstig de ‘gewone' AMK-terreinen.

Middeleeuwen: Geen onderzoek noodzakelijk

Dit advies wordt gegeven als op basis van eerder onderzoek is gebleken dat er zich geen archeologische resten in de bodem bevinden, of wanneer de archeologische verwachting voor het aantreffen van archeologische resten uit de periode midden-bronstijd - vroege Middeleeuwen op gefundeerde gronden zodanig laag is dat de kans op aantasting bij de meeste ingrepen zeer klein is.